-
1 ничек
мест. вопр.1) как, каки́м о́бразомни́чек кердең минем яныма? — как ты зашёл ко мне?
бу китап ни́чек сиңа эләкте? — каки́м о́бразом э́та кни́га попа́ла к тебе́?
2) в ритор. вопр. и воскл. как, как жени́чек шатланмаска ди! — как же не ра́доваться!
ни́чек мин сине ялгызыңны калдырыйм? — как я оста́влю тебя́ одного́?
3) как, како́в, како́йтормышларың ни́чек соң бара? — как идёт твоя́ жизнь?
кәефең ни́чек? — как твоё настрое́ние?
4) как (при удивлении, восхищении, негодовании, сожалении и т. п.)ни́чек матурланып киткәнсең! — как похороше́л!
ни́чек, син һаман мондамыни? — как, ты всё ещё здесь?
ни́чек теле бара? — как язы́к повора́чивается?
5) как, каки́м о́бразом (о́браз де́йствия)нәрсәдер сөйләү түгел, аны ни́чек итеп сөйләү әһәмиятле — не ва́жно что говори́шь, а ва́жно, как говори́шь
6) в составе союзн. сл.а) в прид. предл. образа действия как..., так...кигән кием ни́чек туза, яшь гомер шулай уза — как изна́шивается оде́жда, так и мо́лодость прохо́дит
б) в придат. опред. соотв. како́й, како́всәламе ни́чек, җавабы да шундый — (погов.) како́в приве́т, тако́в и отве́т
башы ни́чек - ахыры шулай — каково́ нача́ло, тако́в и коне́ц
•••ни́чек кенә булмасын — ка́к бы то ни́ было, во вся́ком слу́чае, при всех усло́виях, как-ника́к
ни́чек кенә булса да — во что́ бы то ни ста́ло; ка́к бы то ни́ было; та́к и́ли ина́че
ни́чек кенә әле — ещё как
ни́чек килеп чыгар — как полу́чится
ни́чек тә — в любо́м слу́чае
- ничек итте шулайни́чек туры килә шулай — ко́е-ка́к
- ничек кирәк алай
- ничек кирәк шулай
- ничек җитте алай
- ничек җитте шулай
- ничек кенә -
2 да
I частица усил.; = дә; та; тә1)а) и, та́кже, то́жебез дә синең тәкъдимеңне яклыйбыз — и мы подде́рживаем твоё предложе́ние; мы та́кже подде́рживаем твоё предложе́ние
ул да ашыга — и он торо́пится
б) и, да́же (и)сорама да — да́же и не спра́шивай
без килмәс идек тә, таләп итәләр — мы бы и не прие́хали, но тре́буют
2) уже́, уже́ иһи, онытканмын да — ой, уже́ (и) позабы́л
көз дә килеп җитте — уже́ (и) о́сень наступи́ла
белеп тә алган — уже́ узна́л
3) при отриц. предл.а) после сущ. со словом бер нибер минутка да кичегергә ярамый — нельзя́ опа́здывать ни на мину́ту
тирә-юньдә бер җан иясе дә күренми — вокру́г (не ви́дно) ни одно́й живо́й души́
б) же, ужбу һич тә дөрес түгел — э́то уже́ соверше́нно не ве́рно
в) тж.; индив. в сравн. сочет. и после отриц. мест. для усиления их значенийкешедән дә акыллырак җан иясе юк — нет существа́ бо́лее разу́много, чем челове́к
беркайда да — нигде́
беркайчан да — никогда́
беркем дә — никто́
бернинди дә — никако́й
берничек тә — ника́к
4) ка́ждый, еже-ел да — ка́ждый год, ежего́дно
көн дә очрашабыз — встреча́емся ка́ждый день (ежедне́вно)
5) разг. между компонентами усил. гл. сочетаний да (и) всё; взять и (да, да и)кайтты да китте — взял да уе́хал: уе́хал да всё
чыкты да китте — взял да вы́шел; вы́шел да и всё
сөйлим дә бирәм — возьму́ да расскажу́ и всё
куарга да чыгарырга — взять да и вы́гнать; вы́гнать да и всё
6) разг.а) между усил. повторами выраж. категоричность высказывания такконцертка бара да бара инде ул — на конце́рт он уж пойдёт так пойдёт
сиңа әйтми дә әйтми инде — тебе́ уж он не ска́жет так не ска́жет
б) чувство восхищения, одобрения так, ну иаты да аты! — конь так конь; ну и конь!
менә бу егет уйный да уйный баянда! — вот э́тот па́рень игра́ет так игра́ет на бая́не; ну и игра́ет э́тот па́рень на бая́не!
в) в эмоц. предл. ну иматур жырлыйсың да инде! — ну и поёшь ты краси́во!
бирдең дә инде үзенә кирәген! — ну и дал же ты ему́ жа́ру!
7) после усил. гл. повторов да (и) вдруг, раз ийөрде, йөрде дә юкка чыкты — ходи́л-ходи́л да вдруг исче́з
сөйли, сөйли дә туктап кала — говори́т-говори́т - раз и остана́вливается
8) в сложносоч. предл. с противит. знач. -тоалар шулай диләр дә бит —... они́-то говоря́т так...
килүен килдек тә соң, ләкин юлыбыз уңмады — прие́хать-то прие́хали, но вот не повезло́
9) в сочет. с указ. мест. с составным менә, шул -то... именә шул серне ул сездән яшереп саклаган да — вот э́ту-то та́йну он от вас и скрыва́л
менә шул кирәк тә инде безгә — вот э́то-то нам и ну́жно
а) хоть, хоть (хотя́) быбер атна булса да авылда ял ит — хоть неде́лю отдохни́ в дере́вне
бер сәгатькә булса да — хотя́ бы на оди́н час
кичкә кадәр булса да — хоть бы до ве́чера
б) хоть (хотя́) и; хоть (хотя́) и,... носирәк булса да очрашабыз — встреча́емся, хоть и ре́дко; хоть и ре́дко, но встреча́емся
аз булса да ярдәм булыр — хотя́ и не мно́го, но бу́дет по́мощь
белеп тә әйтмәгәнсең — знал и не говори́л
авылда булып та күрешмәгәнсез — был в дере́вне, и не встре́тились
авылны чыккач та асфальт юл башлана — сра́зу же за дере́вней начина́ется асфа́льтовая доро́га
кайткач та хәбәр итәрмен — сообщу́ ту́т же по прие́зде; сообщу́, как то́лько прие́ду
13) употр. в образов. составных неопр. мест. и нареч. со словом булса (да) хотькем дә булса — кто́-нибудь (да), кто́-либо
нәрсә дә булса — что́-нибудь (да), хоть что́-нибудь (что́-либо)
нинди дә булса — како́й-нибудь (да), хоть како́й-нибудь
кайда да булса — где́-нибудь (да), хоть где́-нибудь (где́-либо)
кайчан да булса — когда́-нибудь (да), хоть когда́-нибудь (когда́-либо)
ничек тә булса — ка́к-нибудь (да), хоть ка́к-нибудь (ка́к-либо)
14) при составных союзах с усил. знач. жеәгәр дә — е́сли же
II союзшулай да — всё же, одна́ко же
1) соед.а) и, да; да иял итеп алды да эшкә тотынды — немно́го отдохну́л и приступи́л к рабо́те
уйный да көлә — игра́ет да смеётся
урманга киткән дә адашкан — пошёл в лес и (да и) заблуди́лся
б) при усил. повторах и, да; да и то́лькоһаман кайтмый да кайтмый — всё не возвраща́ется и не возвраща́ется; всё не возвраща́ется да и то́лько
җылый да җылый — пла́чет да всё; пла́чет да и то́лько
яза да яза — пи́шет и пи́шет; кар яуды да яуды снег вали́л и вали́л
в) употр. в составных числительных после чисел йөз, мең, миллион, миллиард, а также после наименований мер измерения (и)йөз дә унике — сто двена́дцать
өч метр да ун сантиметр — три ме́тра и де́сять сантиме́тров
балага ике яшь тә дүрт ай — ребёнку два го́да (и) четы́ре ме́сяца
г) и..., и; ни..., ни при перечислении однородных членов с оттенком усиленияхәзер аңа күңелле дә, рәхәт тә — сейча́с ей и ве́село, и прия́тно
җырлый да, бии дә, баянда да — уйный и поёт, и пля́шет, и на бая́не игра́ет
эш тә, йокы да, ял да юк — ни рабо́ты, ни сна, ни о́тдыха
эш белән дә, киңәш белән дә ярдәм итә алмады — не смог оказа́ть по́мощи ни де́лом, ни сове́том
2) присоед. да иул әле яшь, эш тәҗрибәсе дә аз — он ещё мо́лод, да и о́пыта малова́то
җыр матур яңгырый, сүзләре дә бик эчтәлекле — пе́сня звучи́т краси́во, да и слова́ содержа́тельные
3) против. но, да, одна́ковәгъдә бирдегез дә килмәдегез — обеща́ли, но не прие́хали
••терсәк якын да, тешләп булмый — посл. бли́зок ло́коть, да не уку́сишь
4) уступ.а) хоть, хотя́, хотя́ и, хоть... и, хотя́... и; несмотря́ на то, чтояңгыр яуса да, эштән туктамадык — продолжа́ли рабо́тать, несмотря́ на то, что шёл дождь
бик ашыксак та, поездга өлгерә алмадык — не успе́ли к по́езду, хотя́ и о́чень торопи́лись
б) хоть и, хотя́ и, да́же е́сли, пусть да́жебөтен дошман берләшсә дә, җиңми калмабыз — победи́м, да́же е́сли объединя́тся все враги́
белсә дә, сиңа әйтмәгән булыр иде — хоть и знал бы, тебе́ не сказа́л
в) никайда (гына) күрсәм дә... — где́ бы ни встре́тил
кая (гына) барса да... — куда́ бы ни шёл
күпме генә уйласа да, хәтеренә төшерә алмады — ско́лько ни ду́мал, не смог вспо́мнить
-
3 кирәк
1. предик.; безл.1)а) на́до, ну́жно, необходи́мо, тре́буется (иметь кому-чему-л.)тагын өч укытучы кирәк — тре́буются ещё три учи́теля
безгә буш сүз түгел, эш кирәк — нам нужны́ не пусты́е слова́, а дела́
шулай кирәк, шулай булырга тиеш тә — так ну́жно, так и должно́ быть
син миңа кирәк(сең) — ты мне ну́жен
б) в сочет. с гл. на -рга на́до, ну́жно, необходи́мо, сле́дует; надлежи́т книжн., на́добно прост. (что-л. делать)уйлап карарга кирәк — на́до (сле́дует) поду́мать
чара күрергә кирәк — необходи́мо приня́ть ме́ры
сөйләшеп алырга кирәк — ну́жно поговори́ть
2) с условной ф. гл. (чаще с вспом. гл. булу) ви́димо, вероя́тно, по-ви́димому, возмо́жно, наве́рное, ка́жетсясалкын тигән булса (булырга) кирәк — ви́димо, простуди́лся
автобус сәгать бишләрдә килсә кирәк — авто́бус, возмо́жно, прибу́дет к пяти́ часа́м
ул бу турыда белсә кирәк — он, ка́жется (ви́димо), об э́том зна́ет
3) в сочет. с вопр. мест. и с ф. инфинитива на -мак,-мәк как тут; что тут, ра́звебу юлдан ничек бармак кирәк? — как тут прое́дешь по тако́й доро́ге?! что тут поде́лаешь?!
каян алмак кирәк? — отку́да возмёшь?
мондый суны ничек эчмәк кирәк — ра́зве мо́жно пить таку́ю во́ду?
кирәк нәрсә — ну́жная вещь
кирәк очракларда — в ну́жных слу́чаях
5) в знач. сущ.; в притяж. ф. на́добность, необходи́мость, нужда́; потре́бностьтормыш кирәкләрен кайгырту — позабо́титься о жите́йских ну́ждах
юл кирәкләрен әзерләү — пригото́вить доро́жные принадле́жности
•- кирәге килеп чыгу
- кирәге чыгып кую
- кирәгеннән артканы
- кирәгеннән артык
- кирәк булганда
- кирәк булу
- кирәге булу
- кирәк булып кую
- кирәге булып кую
- кирәк булса
- кирәк була калса
- кирәк була калганда
- кирәк булырдай булса
- кирәк вакытта
- кирәк чакта
- кирәк чагында
- кирәк кадәр
- кирәге кадәр••кирәге бар (иде) — пренебр. о́чень (уж) ну́жно; была́ нужда́!
кирәге бер тиен — пренебр. грош цена́ (кому-чему-л.), гроша́ ме́дного (ло́маного) не сто́ит
кирәген алу — получи́ть по заслу́гам; быть нака́занным; достава́ться на калачи́ (кому-л.)
кирәк бит — (ведь) на́до же
кирәк кайчан — всегда́, когда́ уго́дно, когда́ бы ни́ было; хоть когда́
кирәк кем дә — ка́ждый, любо́й
кирәк кем булсын — любо́й, кто уго́дно; кто бы ни́ был; хоть кто
- кирәгем исәкирәк нәрсә булсын — любо́й, како́й уго́дно; что бы ни́ было, хоть что
- кирәген бирү 2. союз1) перечисл.; книжн. и..., и..., как..., так и...трагедия жанры кирәк язучыдан, кирәк театр коллективыннан зур осталык таләп итә — жанр траге́дии тре́бует большо́го мастерства́ и (как) от писа́теля, и (так и) от коллекти́ва теа́тра
2) уступ. хоть..., хоть...кирәк бүген, кирәк иртәгә булсын — хоть сего́дня, хоть за́втра
3. частица усил.кирәк ачулан, кирәк үпкәлә — хоть серди́сь, хоть обижа́йся
кирәк барысын да алыгыз — хоть всё бери́те (забира́йте)
кирәк каян тап — хоть где найди́; найди́, где хо́чешь
кирәк бүген үк — хоть сего́дня же
-
4 шулай
мест.-нареч.1) так, таки́м о́бразом (мане́ром)ул шулай уйлый — он так ду́мает (рассужда́ет)
көн бүген аяз, иртәгә дә шулай булса иде — сего́дня день я́сный, был бы таки́м и за́втра
2) в сочет. с мест. әнә, менә так, име́нно так, вот такменә шулай эшлиләр — де́лают вот так
менә шулай яшәргә кирәк — на́до жить и́менно так
3) так; вот так, как есть; как ви́дитешулай җиңел котылырга уйлыйсыңмы? — ду́маешь, вот так легко́ отде́латься?
беренче тапкыр шулай рәхәтләнеп ял иттек — пе́рвый раз так с удово́льствием отдыха́ли
шулай булды, шулай булыр — так бы́ло и так бу́дет
4) в качестве союза в составе соотносит. слов ничек..., шулай как..., так; как..., так иничек язылган, шулай аңла — как напи́сано, так и понима́й
ничек эшләсәң, шулай ашарсың — (погов.) как порабо́таешь, так и поку́шаешь (как пото́паешь, так и поло́паешь)
5) в функ. так, да, пра́вильносине мәҗбүр иттеләр, шулаймы? — тебя́ прину́дили, да?
туры җавап бир, шулаймы, түгелме? — отвеча́й пря́мо, да и́ли нет
6) в функ. модальн. сл. да, действи́тельношулай, дуслар, яши белгән үлә дә белә — да, друзья́, кто уме́ет жить, тот уме́ет и умира́ть
•- шулаен шулай да
- шулай булгач
- шулай булса да
- шулай булуга карамастан
- шулай гына
- шулай да
- шулай итеп
- шулай таба
- шулайга таба
- шулай түгелме?
- шулай ук
- шулай шул••шулай булмыйни!; шулай булмыйча соң! — как бы не так!
шулай кирәк (тә)! — так и на́до!; давно́ бы так!
-
5 кем
мест.1) вопр. ктокем сөйли? — кто говори́т?
кемгә ачуланасың? — на кого́ ты се́рдишься?
кемнең чираты? — чья о́чередь?
кемнән сорарга икән? — у кого́ же спроси́ть (узна́ть)?
кемне күрергә телисең? — кого́ хо́чешь уви́деть?
кемнән алдың? — от кого́ получи́л?
кемдә туктадың? — у кого́ останови́лся?
2) с указ. и выделительным знач. (обычно с частицей менә) кто (и́менно тот, э́тот)менә кем барысын да белә — вот кто всё зна́ет
менә кемгә рәхмәт әйтергә кирәк — вот кого́ на́до благодари́ть
3) с разделит. знач. при составлении двух (или нескольких) предл. (с повторением кем в начале каждого) кто..., кто... (оди́н - друго́й, одни́ - други́е)кем радио тыңлый, кем телевизор карый — кто слу́шает ра́дио, кто телеви́зор смо́трит
4) относит. присоединяет придаточное предложение к главному предложению с соотносительным словом шул кто..., тоткем эшләми, шул ашамый — (погов.) кто не рабо́тает, тот не ест
•- кем генә булмас
- кем булса да
- кем дә булса
- кем булып
- кем генә булмасын
- кем-кем, ә...
- кемне-кемне, ә...
- кем кемне
- кем ничек
- кем тарафыннан
- кемгә-кемгә, ә...
- кемне булса да
- кемнең кем булуына карамастан -
6 җай
I 1. сущ.1) в разн. знач. лад: поря́докэшләр үз җаена бара — дела́ иду́т на свой лад
эшнең җае юк — де́ло не ла́дится
сүзнең җае булмады — разгово́р не кле́ился
2) поко́йүз җаең турында гына кайгырту — забо́титься то́лько о своём поко́е
3) возмо́жность, шанс, удо́бный слу́чай ( момент)җай чыкканны көтү — ждать пока́ предста́вится слу́чай
җай барынча — по возмо́жности, наско́лько э́то возмо́жно
берәр җаен табып — ка́к-нибудь, каки́м-либо о́бразом
4) основа́ние; по́вод, предло́гочрашырга җай эзләү — иска́ть предло́г для встре́чи
5) вы́ход, спо́соб ( из затруднительного положения)башка җай юк — нет ино́го вы́хода ( возможности)
җаен табу — найти́ вы́ход, найти́ сре́дство, найти́ спо́соб
6) наме́рение, план, за́мыселәти-әниләреңнең җайлары ничек? — каковы́ пла́ны (наме́рения) у роди́телей?
7) толк, суть, смыслэшнең җаен белү — знать толк в де́ле
җаена төшенү — войти́ в курс де́ла
8) свобо́дное вре́мя, досу́гҗай булса үзем килермен — е́сли бу́дет вре́мя, я сам приду́
9) в знач. послелога җаена по, вдольҗил җаена бару — идти́ по ве́тру
агым җаена йөзү — плыть по тече́нию
2. нареч.кояш әйләнү җаена — по направле́нию движе́ния со́лнца
1) осторо́жно, бе́режно; после́довательно••баланы җай бөксәң - күндерерсең, кинәт бөксәң - сындырырсың — посл. согнёшь ребёнка осторо́жно - уговори́шь, а не то - слома́ешь
2) заме́дленно; пла́вноҗай аккан елга — пла́вно теку́щая река́
••җаен карау — изыска́ть возмо́жность
җаен китерү (җаен табу) — улучи́ть моме́нт, воспо́льзоваться удо́бным слу́чаем ( моментом); вы́брать удо́бный моме́нт, по́льзоваться возмо́жностью
җай килгәндә (җай чыкканда; җае чыкканда; җае килгәндә) — при удо́бном слу́чае ( моменте)
җайга атлау — идти́ свои́м хо́дом
- җаена куюҗаена тору — говори́ть, де́лать в тон, в лад, не пере́чить (кому́-л.)
- үз җаена кую
- җаена тору
- җаеннан тору
- җай гына
- җайга килү II сущ.; уст.край, ме́стность, ме́сто, сторона́ -
7 менә
I частица1) усил.а) употр. для усиления, подчёркивания значения последующего или предыдущего слова вотменә килеп тә җиттек — вот и прие́хали
менә монысы ярый (шәп)! — а вот э́то подхо́дит, да!
күршебез авырып китте менә — сосе́д вот заболе́л
б) употр. с указ. и относит. мест., а также с нареч. места, времени и т. п. для уточнения и усиления их значения вот, вонменә шундый хәлләр — вот таки́е дела́
менә нинди күңелле хәбәр! — вот кака́я прия́тная весть!
менә монда сезнең урыннарыгыз — вот тут ва́ши места
в) употр. для привлечения внимания собеседника к чему-л. вотменә төсле телевизор алдык — вот купи́ли цветно́й телеви́зор
менә күрәсезме, күпме генә калды эш — вот смотри́те, совсе́м немно́го оста́лось рабо́ты
г) разг.; преимущ. постпозитивно, выражает предостережение или угрозу вот (ну) погоди́; вот (ну) смотри́әниеңә әйтим әле менә — вот погоди́, скажу́-ка твое́й ма́ме
бөтен серләреңне сөйлим дә бирәм менә — ну смотри́, возьму́ да и расскажу́ все твои́ секре́ты
д) употр. в восклиц. предл. для усиления эмоциональной окрашенности вотменә шатланырлар инде балалар! — вот обра́дуются де́ти!
менә рәхәт, менә тамаша! — вот благода́ть, вот весе́лье (ди́во!)
е) употр. в знач. связки при именном сказуемом воттынычлык сагында уяу булу - менә безнең максатыбыз — быть бди́тельными на стра́же ми́ра - вот на́ша цель
2) усил. ужшундый сагындым, шундый сагындым менә үзеңне! — уж так соску́чился, так соску́чился по тебе́!
ничә тапкыр әйттем менә, ишетергә дә теләми — уж ско́лько раз говори́л, слы́шать да́же не хо́чет
3) усил. да́жекарарга куркыныч менә — смотре́ть да́же стра́шно
һич сөйләп бетерерлек түгел менә! — да́же всего́ и не расска́жешь!
4) огранич. так, наприме́р: хотя́ быменә тәртип мәсьәләсен генә алып карыйк — так, наприме́р, возьмём вопро́с о дисципли́не
5) утверд. (обычно в повторной ф.) вот-во́т; и́менно такменә, менә, бик дөрес әйтәсең — вот-во́т, о́чень пра́вильно говори́шь
менә, менә, шуңар аптырыйм да мин — и́менно так, э́тому-то я и удивля́юсь
6) в знач. нареч. (чаще в ф. повтора) вот-во́т, ещё немно́го и..., вот сейча́сменә-менә яңгыр яварга тора — вот-во́т дождь начнётся; ещё немно́го и дождь пойдёт
менә кайта, менә кайта, дип көтеп утырабыз — ждём, ду́маем, вот-во́т вернётся
7) перен.; разг.; употр. при нанесении побоев или порицании во́т тебе́!менә күп сөйләнеп торсаң — во́т тебе́ за твою́ ли́шнюю болтовню́
аның егете - менә! — жени́х её - во!
••менә әкәмәт! — вот так фунт! вот так клю́ква!
менә булдырдың! — ай да молоде́ц!
менә дигән итеп — о́чень хорошо́, блестя́ще, великоле́пно, класси́чески
менә кайда икән йомгакның очы — вот, ока́зывается, где соба́ка зары́та
менә кара (күр) инде — вот полюбу́йся
менә карап тор (күр дә тор) — вот уви́дишь
менә мин дип (кычкырып) тора — ле́зет в (на) глаза́ кому-л., броса́ется пря́мо в глаза́ кому-л.
менә мин сине — вот я тебя́ (употр. при угрозе, порицании)
менә ничек! — вот как! вот (вон) оно́ что!
менә сиңа әкият! — вот так шту́ка! вот так клю́ква!
менә шул (гына) — вот и всё; во́т тебе́ и весь сказ!
менә шулай була ул! — то́-то, вот оно́ и есть!
- менә генәменә шул-шул — та́к-то вот, вот та́к-то оно́
- менә дигән
- менә инде!
- менә син
- менә син ә
- менә сиңа!
- менә сиңа кирәк булса!
- менә сүз
- менә тагы!
- менә тагын! II мест.; указ. прост.вот, воменә кәгазь, каләм, әнә өстәл - утырыгыз да языгыз — вот бума́га, ру́чка, вон стол - сади́тесь и пиши́те
менә сез сораган кеше — вот челове́к, кото́рого вы спра́шивали
-
8 элек
I нареч.1) снача́ла, сперва́, внача́ле, пре́жде, вперёдэлек уйла, аннан сөйлә — снача́ла (вперёд) поду́май, пото́м говори́
элек эш турында — внача́ле о де́ле
2) ра́ньше, пре́ждеэлек ничек булса, хәзер дә шулай — как бы́ло пре́жде, так и сейча́с
элек заманы шундый булган — ра́ньше вре́мя бы́ло тако́е
син элек игътибарлырак идең — ра́ньше ты был бо́лее внима́тельным
3) разг. пе́рвый, пе́рвымкем элек? — кто пе́рвым (пе́рвый)?
элек килгән урын өчен — погов. кто успе́л, тот и съел (букв. кто пришёл пе́рвым, тот и занима́ет ме́сто)
•II послелог1) в сочет. со сл. обозн. время тому́ наза́д, заөч ел элек — три го́да наза́д
моннан бер ай элек — за ме́сяц до э́того
2) в сочет. со сл. в исх. п. ра́ньше (кого, чего); ра́ньше ( чем) пре́жде ( чем); пе́ред (кем, чем); пока́, довакытыннан элек — ра́ньше вре́мени
эшне башламастан элек — пре́жде чем нача́ть рабо́ту; пока́ не приступи́ли к рабо́те
кеше күрмәстән элек — пре́жде чем уви́дели лю́ди
сугыштан элек — пе́ред войно́й
моннан элек — до э́того
См. также в других словарях:
бер — I. 1. 1 саны һәм цифры. Шул сан исәбендәге микъдар. Парның сыңары 2. Үзе генә, бердәнбер, ялгыз 3. Фигыль алдыннан килгәндә: бер тапкыр 4. бер тиен дә бирмәде 5. бик көр, көтүдә бер сыер 6. кергән бере бетә тора 7. с. күңелләр бер булса... шәһәр… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
һәрничек — рәв. кит. Ничек кенә булса да, теләсә ничек, теләсә нинди юл белән … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
аңгарту — 1. иск. Аңлату 2. Ничек тә булса сиздерү (ишарә яки киная белән) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
яшәү — 1. Гомер итү, тору. Күпмедер вакыт гомер итү, тереклек итү 2. иҗат белән яшәү 3. Нин. б. тормыш алып бару йоклап яшәргә дә була. Матди як тур. : ничек тә булса көн күрү, туклану пенсиягә я. 4. чит илдә яшәү тундрада поляр төлке, ак кыр тавыгы яши … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
алай-болай — рәв. 1. Ничек кирәк алай, ничек булса да а. әзерләнеп, авылдан ычкындым. с. Нинди дә булса, һәртөрле а. сүз ишетсәм... 2. Әгәр дә, әгәр дә мәгәр; көтмәгәндә а. кисәк кенә яңгыр яуса... . Ахыр чиктә, әгәр а. тапсак җаен 3. Алан йолан китәр төсле а … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чыгу — 1. Кайдан да булса китү, ул урынны калдыру. Барган юлдан, юнәлештән читкә китү, күчү, юлын үзгәртү 2. Кая да булса килү, килеп басу, килеп күренү саф алдына ч. . Кайсы да булса якка карау, юнәлгән булу бакчага чыга торган тәрәзә 3. Берәр урында… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тегеләй-болай — 1. Төрлечә һәм нәтиҗәсез, мәгънәсез; теләсә ничек 2. ТЕГЕЛӘЙМЕ БОЛАЙМЫ – Ничек булса да, ничек тә. ТЕГЕЛӘЙ БОЛАЙ ИТҮ (КИЛҮ, КЫЛАНУ) – 1) Төрле ысуллар кулланып карау 2) Тәүфыйксыз кылану, тәүфыйксызлык эшләү. ТЕГЕЛӘЙ БОЛАЙ КИТЕРҮ – Нык болгату.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чыгару — 1. Нәрсәне дә булса берәр әйбернең эченнән тышка алу, тышка алып кую. Сыеклыкка батырылган берәр нәрсәне кире алу. Берәр җирдән казып яки тартып алу 2. Каян да булса берәр нәрсәне күтәреп алып чыгу, күчерү 3. Кемне дә булса берәр нәрсәнең эченнән … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
ыргыту — 1. Кулдагы әйберне куәт белән очыру, ату, ташлау. Югарыдан түбәнгә ташлау. Түбәннән югарыга атып бәрү, чөю 2. Берәр нәрсәне кирәксез дип яки башка сәбәп максат белән кая да булса ташлау, атып бәрү. Тәртип белән урнаштырмау, куймау, ничек эләкте… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тәгәрәү — ф. 1. Берәр якка әйләнә әйләнә хәрәкәт итү (түгәрәк, шар сыман әйберләр тур.) күч. Бушлыкта, күктә хәрәкәт итү (ай, кояш һ. б. тур.) 2. (Тәгәрмәчләргә утыртылган арба, поезд, машина һ. б. ш.) билгеле бер юнәлештә хәрәкәт итү, бару. күч. сөйл. Бик … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тәгәрләү — ф. 1. Берәр якка әйләнә әйләнә хәрәкәт итү (түгәрәк, шар сыман әйберләр тур.) күч. Бушлыкта, күктә хәрәкәт итү (ай, кояш һ. б. тур.) 2. (Тәгәрмәчләргә утыртылган арба, поезд, машина һ. б. ш.) билгеле бер юнәлештә хәрәкәт итү, бару. күч. сөйл. Бик … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
